OKRĄGLAK - parowozownia w Pile

   Najcenniejszym z zachowanych zabytków architektury przemysłowej w Pile jest okrągła parowozownia wraz z przyległymi obiektami. Trwale wpisała się ona w krajobraz miasta. Obecnie jest jedynym zachowanym w oryginalnym kształcie obiektem tego typu w Polsce i jednym z nielicznych w Europie. Zespół obiektów parowozowni został objęty ochroną konserwatorską. Niestety, następuje jego stopniowe niszczenie na skutek zaniechania wykonywania normalnych czynności konserwacyjnych. Gdyby nie jej solidna konstrukcja uległaby ona już zawaleniu. Jedynym ratunkiem może być jej zagospodarowanie na cele transportowo-produkcyjne, ekspozycyjne, itp., poparte niezbędnymi środkami przeznaczonymi na przeprowadzenie koniecznych prac remontowych. Z tą myślą grupa Pilan interesująca się historią miasta i kolei, powołała stowarzyszenie pod nazwą Pilska Parowozownia – OKRĄGLAK, zarejestrowane w Krajowym Rejestrze Sądowym w dniu 29 marca 2007. W chwili obecnej trwają prace studialne nad przygotowaniem koncepcji wykorzystania nie tylko samej hali okrąglaka, ale całego zespołu zabytkowych obiektów kolejowych: zaplecza biurowo-magazynowego oraz warsztatów z wieżą ciśnień. Opracowane materiały zostaną przedstawione właścicielom obiektów, władzom samorządowym oraz innym podmiotom, które mogłyby uczestniczyć w projekcie.
    Kolej w historii Piły odegrała znaczącą rolę. Stanowiła element miastotwórczy, dawała pracę znacznej liczbie mieszkańców miasta i okolic prawie do końca XX wieku. Początki kolei w Pile sięgają połowy XIX wieku. Po przeszło 10 latach od podjęcia pierwszych prac przygotowawczych, a w trzy lata po ich rozpoczęciu, uroczyście otwarto w dniu 27 lipca 1851 roku pierwszą linię kolejową przechodząca przez Piłę. Stanowiła ona część traktu Kolei Wschodniej (Ostbahn) z Berlina do Królewca. Ze względów na zasięg ówczesnych parowozów, który wynosił co najwyżej kilkadziesiąt kilometrów, konieczne było wyposażanie niektórych stacji w urządzenia umożliwiające uzupełnienie zapasu węgla, wody, czy też wymianę parowozu. Jedną z nich była stacja w Pile.
    W 1868 roku została podjęta uchwała parlamentarna o budowie linii Piła – Chojnice – Tczew, dzięki której nastąpiło skrócenie o 34 kilometry trasy w stosunku do tej przez Bydgoszcz. Z chwilą otwarcia linii w kierunku Tczewa w dniu 16.01.1871 roku (linię budowano etapami, cały odcinek z Piły do Tczewa był przejezdny dopiero od 15.08.1873r.) Piła uzyskała status stacji węzłowej. Wspomniane decyzje spowodowały pilną potrzebę rozbudowy zaplecza technicznego. Można pokusić się o stwierdzenie, że spowodowało to drugie narodziny pilskiej stacji. Inwestycje te realizowano w latach 1870-1874. Prócz wybudowania (nowego) budynku stacyjnego, zaprojektowano (jako wzorcową dla Królewsko-Pruskiej Kolei Wschodniej) i wybudowano parowozownię z centralną obrotnicą, budynek biurowy ze zbiornikiem wody, kotłownię, warsztat, wieżę ciśnień i ujęcie wody.
    Parowozownia to budowla przeznaczona do postoju lokomotyw parowych. Prowadzi się w niej wszelkiego rodzaju prace związane z ich bieżącym utrzymaniem: przygotowaniem do jazdy, zabezpieczeniem po jej zakończeniu oraz wykonaniem drobnych napraw. Towarzyszą jej inne budowle i urządzenia: warsztaty, biuro i dyspozytornia, szatnie, jadalnia, noclegownia, magazyny (części, smarów, itp.), kotłownia, stacja pomp i zbiornik na wodę (wieża ciśnień) oraz składowisko węgla. Mając na względzie uwarunkowania techniczne obsługi ruchu kolejowego wszystkie wymienione budowle i urządzenia usytuowano pomiędzy torami linii kolejowych wychodzących w kierunku Bydgoszczy i Chojnic.
    Nowa parowozownia w kształcie szesnastokąta z usytuowaną centralnie obrotnicą umożliwiała przemieszczanie lokomotyw o długości do 11 m. Wyposażono ją w trzy bramy wjazdowe co pozwalało na jednoczesne stacjonowanie 13 i obrządzanie 1-3 lokomotyw. Hala główna ma średnicę 31 m i wysokość 16 m, otoczona jest nawą o szerokości 9,7 m i wysokości 6,2 – 8 m. Kopuła hali, wsparta jest na 16 żeliwnych słupach, zwieńczona żaluzjowym wywietrznikiem o średnicy 6,5 m i wysokości 2 m. Konstrukcję dachu stanowi szkielet zmontowany z nitowanych stalowych elementów, a jej poszycie wykonane jest z desek pokrytych papą. W kopułę, nad każdym stanowiskiem postojowym, wbudowano wywietrznik (w formie komina) pozwalający na wyprowadzenie na zewnątrz pary i dymu z komina czynnego parowozu. Od okalającej stanowiska postojowe nawy kopuła oddzielona jest wysokim na ok. 2 m, przeszklonym świetlikiem złożonym z 64 modułów (po 4 w każdym z 16 segmentów). Dach nawy konstrukcyjnie wsparty jest na nitowanych kratownicach opierających się jednym końcem na ścianie zewnętrznej, drugim na słupie żeliwnym. Poszycie drewniane z desek przymocowanych do poprzecznych krawędziaków pokryte jest papą. Cała konstrukcja dachu wzmocniona jest licznymi stalowymi naciągami łączonymi śrubami rzymskimi.
      W większości ścian bocznych usytuowano po dwa otwory okienne. W trzech z nich wbudowano bramy wjazdowe (obecnie pełne stalowe, pierwotnie o konstrukcji drewnianej z przeszkleniem), a do jednej dobudowano łącznik do budynku biurowego ze zbiornikiem wody na ostatniej kondygnacji. Wszystkie ściany (zewnętrzne i wewnętrzne) wymurowane są z cegły, zewnętrznie spoinowane, wewnątrz bielone lub tynkowane i malowane (w wydzielonych pomieszczeniach). Tory (postojowe i wjazdowe) wyposażone są w kanały rewizyjne o długości 12,5 – 13,5 m
Do głównej hali przylegają bezpośrednio dwa pomieszczenia magazynowe (dobudowane w nieco późniejszym okresie). Do zespołu zabudowań parowozowni należą też budynki stacji pomp, wieża ciśnień, magazyn i kotłownia. Po zewnętrznych urządzeniach do nawęglania (zasieki węglowe, dźwigi) i wodowania (krany) i szlakowania (kanały oczystkowe) parowozów pozostały dziś jedynie ślady.
Z biegiem czasu parowozy były coraz to dłuższe (zwiększenie ich mocy powodowało m.in. konieczność wydłużenia kotła). By móc nadal w pełni korzystać z parowozowni w latach 20-tych ubiegłego wieku wbudowano nową obrotnicę o średnicy 16 m. Dla jeszcze dłuższych parowozów wybudowano nowe parowozownie tzw. wachlarzowe (zarówno na stacji osobowej jak i towarowej). By stara parowozownia nie stała pusta postanowiono w niej wykonywać bieżące naprawy wagonów i tendrów.
     Jeszcze na przełomie lat 80 i 90 ub. wieku okrąglak służył jako miejsce stacjonowania nieczynnych parowozów, tendrów oraz jako warsztat, w którym szkolono przyszłych mechaników kolejowych. W 1991 roku zlikwidowano Lokomotywownię I kl. w Pile. Ostatecznie eksploatację parowozowni zakończono w połowie 1997 roku wraz z rozwiązaniem sekcji napraw lokomotyw spalinowych. Do końca ubiegłego wieku hala służyła jako garaż dla drezyn oddziału zajmującego się utrzymaniem linii kolejowych i magazyn materiałów drogowych. Potem, ze względu na stan techniczny dachu, pozostaje nie użytkowana.
Należy zrobić wszystko by ten zabytkowy i ważny dla miasta zespół obiektów architektury przemysłowej pozostał trwałym elementem panoramy Piły. Zadanie postawione przez członków stowarzyszenia Pilska Parowozownia – OKRĄGLAK jest sporym wyzwaniem nie tylko dla samych pomysłodawców, ale przede wszystkim dla włodarzy majątku i miasta Piły.

Piotr Rogoziński

 

Powyższy materiał ukazał się w „Kronice Wielkopolski” Nr 4(124) rok 2007 str. 101-106